NARRATIVA REZISTÉNSIA, (LIBERDADETL.com) — Prezidenti Prabowo nia kna’ar dahuluk hafoin remata Akademia Militar mak Timor Lorosa’e. Prabowo hasoru malu fali ho funu na’in Timor Leste iha Palacio Estado iha Jakarta.
“Servisu laiha prazu vensimentu,” dehan Prezidente Prabowo Subianto durante enkontru ho destinatáriu medalla onra ba funu-na’in veteranu Timor-Leste iha Palásiu Estadu Jakarta, Kinta-feira loraik (28 Agostu 2025).
Eis funu-na’in Timor Lorosa’e sira ne’e to’o iha Kompleksu Palásiu Prezidensiál iha Jakarta tuku 12:15 Oras Indonézia. Maioria hosi sira simu sira nia medalla onra hosi Prezidente Prabowo iha Palásiu Estadu iha Segunda (25 Agostu 2025).
Ne’e inklui Francisco Lopes da Cruz, Francisco Osorio Soares, Vidal Domingos Doutel Sarmento, Agostinho Boavida Ximenes Sera Malic, Joao Angelo de Sousa Mota.
Bupati Claudio Vieira autoriza oho pró-Independénsia na’in-5 iha Muapitine 1983
Luta na’in matebian balun reprezenta hosi membru familia sira, hanesan matebian Abilio Jose Osorio Soares, matebian Afonso Henrique Pinto, matebian Jose Fernando Osorio Soares, matebian Martinho Fernandes, matebian Arnaldo Joao, matebian Claudio Vieira.
Tuir mai ne’e lista kompletu husi destinatáriu Medalla de Honra Indonézia nian:
Bintang Sakti:
- Francisco Deodato Osorio Soares
- Vidal Domingos Doutel Sarmento
- Agostinho Boavida Ximenes Sera Malic
- Joao Angelo de Sousa Mota
- Matebian saudozu Willie Firdaus
- Matebian saudozu Martinho Fernandes
- Matebian saudozu Alfonso Henrique Pinto
- Matebian saudozu Juliao Fraga
- Matebian saudozu Claudio Vieira
- Matebian saudozu Roberto Li
- Matebian saudozu Jose Da Conceicao
- Matebian saudozu Edmundo da Silva
- Joao da Silva Tavares
- Matebian saudozu Hein Mantundoy
- Aries Marsudiyanto
Prezente mós ofisiál Forsa Armada Nasionál Indonézia (TNI) reformadu balun ne’ebé hala’o ona operasaun militár iha Timór-Leste, hanesan AM Hendropriyono, Agum Gumelar, Wiranto, Glenny Kairupan, Azwar Syam, Tono Suratman, Suryo Prabowo, Zacky Anwar Makarim, Sabar Yudho, Muhammad Hernang Hernang, Najuana Prijosa, Jacob Dkoadi, D Fauka Noor Farid, Edhy Prabowo, Asrobudi, Musa Bangun, no Soekendar.
Desde 1975, hafoin governu Indonézia aneksa Timór Lorosa’e, hala’o ona operasaun militár iha rejiaun ne’e hodi kombate grupu sira ne’ebé pro-independénsia. Operasaun sira ne’e remata iha tinan 1999, hafoin Timor Lorosa’e ukun-an hosi Indonézia.
Sentidu nostaljia ida sente kedas bainhira funu-na’in veteranu sira-ne’e hasoru malu iha Palásiu Estadu nian. Sira basa liman kedas, husu oinsá, no hafoin ne’e kontinua ba Palásiu Prezidensial, iha ne’ebé meza redonda no kadeira monta ona.
Maizumenus tuku 1:00 PM Oras Indonézia Osidentál, eventu ne’ebé hala’o taka ba mídia, hahú ho hananu hinu nasionál “Indonézia Raya.” Hafoin ne’e, Prezidente Prabowo aprezenta sintura no medalla onra nian ba ema na’in haat ne’ebé la konsege tuir serimónia entrega prémiu nian iha loron 25 fulan-Agostu.
SBY no Timor: hosi konflitu ba rekonsiliasaun
Sira ne’e mak hanesan Tenente Jerál (Retiradu) Suryo Prabowo, Koronel Mariña (Retiradu) Soekendar, Saudozu Jose Duarte, no Saudozu Antonio Freitas Parada. Rua ikus ne’e reprezenta hosi sira nia erdeiru (ahli warisanya_sigla Bahasa Indonézia), Tenente Jenerál Rui Duarte no Luis Parada.
Tuir Florencio Mario Vieira, ne’ebé reprezenta saudozu Claudio Vieira, Prezidente Prabowo subliña iha nia diskursu katak, servisu kombatente maubere nian la hatene data vensimentu. Liután, operasaun militár iha Timor Lorosa’e nu’udar kna’ar dahuluk Prabowo nian hafoin remata Akademia Militár. Tan neʼe, kna’ar neʼe espesiál tebes.
Razaun ezérsitu
Aleinde foos porang, na’an karau, no hahán Indonézia sira seluk, T2, rasaun ezérsitu nian iha lata, mós disponivel. Vidal Sarmento hatete katak nia gosta ida-ne’e enkuantu hanoin hikas.
Eventu ne’e remata ho kanta. Aleinde knananuk luta nasionál hanesan “Mean no Mutin”, “Padamu Negeri,” no “Dari Sabang sampai Merauke”, Hendropriyono hananu mós “Surat Cinta” (Surat Domin) iha lian Tetun. “Bonita Bonita” mós inklui.
“Aleinde ne’e, klaru, knananuk ‘Rumah Kita’ (Ami nia Uma) no taka ho ‘Kemesraan’—intimidade ne’e labele liu lalais”, hatete hosi Mario Vieira.
Tropa Partidária Timor Leste
Iha Prabowo nia moris, Timor Lorosa’e sai hanesan fatin ida ne’ebé memorável liu, liuliu iha nia kareira nu’udar soldadu. Timor Lorosa’e nu’udar área operasaun militár nian ne’ebé maka Prabowo hetan kna’ar ba dala uluk hafoin graduadu hosi Akademia Militár (Akmil) iha tinan 1974.
Hafoin graduasaun, nia tama iha Komandu Tropa Sandi Yudha, ka Kopassandha (prekursór hosi Komandu Forsa Espesiál sira, ka Kopassus). Tuirmai, iha tinan 1976, Prabowo, sei Segundu Tenente, hetan destakamentu ba Timor Lorosa’e no tama iha Ekipa Nanggala 10, hamutuk ho Segundu Tenente Sjafrie Sjamsoeddin (agora Ministru Defeza), Segundu Tenente Giri, Segundu Tenente Mahidin Simbolon, Adrianus Tarpiloreh, Napulureh, no Tenente Judeu CHB.
Ekipa Nanggala 10, ne’ebé lidera hosi Major Yunus Yosfiah, troka Ekipa Nanggala 8, ne’ebé inklui Kapitaun Hendropriyono.
Molok fila ba uma, Prabowo, iha nia autobiografia “Nota sira Lideransa Militár nian hosi Esperiénsia” Livru 1 (2023), konta kona-ba hetan koñesimentu no xave ba operasaun gerilla nian hosi Hendropriyono, ne’ebé ikusmai sai figura proeminente ida iha kampu intelijénsia nian.
Hatun Merah-Putih, hasa’e bandeira RDTL—hafoin referendu 1999
“Sr. Hendro hatete atu buka ema sira ne’ebé iha influénsia no sira ne’ebé apoia ami. Ami labele opera lahó apoiu hosi ema sira-ne’e,” Prabowo hakerek, hodi repete xave ba funu gerilla ne’ebé Hendropriyono refere ona.
Aleinde orientasaun de’it, Hendropriyono mós aprezenta Prabowo ba figura proeminente Timor-Leste nian balun. Sira ne’e inklui maun-alin Abilio Jose Osorio Soares no Francisco Deodato do Rosario Osorio Soares, no sira nia maun, Vidal Domingos Doutel Sarmento.
Sira nu’udar líder sira hosi Partidu Apodeti no suku ne’ebé buka atu tama ba Indonézia dezde dékada 1950. Sira na’in tolu simu medalla no onra sira ne’ebé maka Prezidente Prabowo fó ba sira nia família iha Segunda, (25 Agostu 2025).
Ba Prabowo, kna’ar hosi figura Timor Lorosa’e sira ne’e krusial tanba sira asiste iha operasaun ne’e liu hosi servisu hanesan tropa partidária. Tuir loloos, Prabowo dedika kapítulu espesiál ida ba sira iha ninia autobiografia, ho títulu “The Partisan Fighters of Timor Lorosa’e.”
Prabowo konta fali katak sira ho voluntáriu tama iha ezérsitu Indonézia nian enkuantu organiza voluntáriu ne’ebé pro-Indonézia. Iha fatin balun, inklui Balibo, figura barak maka forma forsa voluntáriu no hamutuk ho Forsa Armada Nasional Indonézia (TNI) hodi funu hasoru Fretilin. Sira nia númeru to’o sanulu, to’o rihun atus ba atus.
“Iha ne’ebá maka mosu termu ‘partidáriu’, naran ne’ebé ami fó ba forsa voluntáriu sira ne’e. Sira tama lahó saláriu, lahó dekretu nomeasaun nian, lahó formasaun militár, dalabarak lahó farda, dalabarak lahó saláriu klaru ka fonte ai-han ne’ebé klaru”, Prabowo esplika.
Maski voluntáriu, sira iha vontade atu kaer kilat hamutuk ho militár Indonézia. Iha dalan balu, Prabowo mós deskreve sira hanesan konfiável liu duké tropa orgánika. Kona-ba forsa fíziku, porezemplu, sira bele sa’e no tun fatuk-kuak, foho, no vale, ho ain-tanan.
Tropa partidáriu sira mós iha talentu naturál ba tiru. Prabowo konta dala ida koko sira nia abilidade hodi fó kilat ba sira hodi tiru manu ne’ebé semo liuhosi ai-hun.
“Sira foin kaer kilat no bele tiru kedas manu ida hosi distánsia besik metru 200… Ne’e hanesan vantajen ida hosi tropa partidáriu sira”, nia hatete.
Prabowo dehan, bainhira Timor Lorosa’e haketak-an hosi Indonézia, figura partidária ho sira nia família lakohi hela iha territóriu ida ne’ebé la halo parte ona Indonézia. Sira hosik hela sira nia knua no sasan, hosik knua ne’e ho de’it sasan ne’ebé presiza, hodi ba hela iha territóriu Indonézia iha tinan 1999, no nafatin hakarak sai sidadaun Indonézia.
“Saida maka destaka kona-ba sira maka sira nia lealdade. Bainhira sira halo ona eskolla ida, susar tebes atu nakdoko. Ida-ne’e sai evidente bainhira Indonézia sai hosi Timor-Leste; duké submete ba ema seluk nia bandeira, sira hili atu lakon buat hotu no nafatin leal ba Indonézia. Ha’u triste tebes tanba durante dékada barak sira nia situasaun susar hetan neglijénsia. Agora ita koko atu hadi’a sira nia moris, no liuliu sira nia oan sira,” Prabowo hakerek.
Nostaljia
Zacky Anwar Makarim mos haktuir hikas Prabowo nia lembransa hosi nia primeira vez iha Timor Lorosa’e to’o nia kna’ar ikus iha ne’eba. Liután, Forsa Armada Nasionál Indonézia (TNI) konsege halibur forsa polítika hotu-hotu iha Timór-Leste. Sira ida mak Sera Malic, eis komandante FRETILIN nian ne’ebé ikus mai hili atu sai parte Indonézia nian.
“Entaun, forsa polítika hotu-hotu sai ida de’it,” dehan Zacky, ne’ebé serbisu hanesan instrutór bainhira Prabowo sei kadete iha Akademia Militár.
Vidal Sarmento mós hanoin hikas tempu ne’ebé nia hamutuk ho Prabowo iha Timor Leste. Nia sempre akompaña Prabowo.
“Ha’u hamutuk ho nia kleur liu, hosi dahuluk to’o ikus (hosi nia kna’ar),” nia hatete.
Vidal dala barak lori Prabowo no garante nia seguransa.
“Tanba ha’u rasik maka lori nia, ha’u garante katak nia sei to’o iha nia destinu. Komandante Militár (iha momentu ne’ebá) fó hanoin ba nia, ‘Ida-ne’e maka Prezidente nia mane-foun. Ha’u hatete katak nia sei la hetan tiru,” Vidal Sarmento konta istória ida hosi nia moris.
Mario Vieira konsidera halibur hamutuk no prezensa luta-na’in sira nian iha Palásiu hanesan “rekarga” enerjia pozitivu ida ba nasaun no Estadu.
Koronel Mariña reformadu Soekendar konta fali nia tempu servisu iha Timor Lorosa’e iha tinan 1976.
“Ne’e hanesan orden komandu ida tanba ami nia viziñu sira hakarak integrasaun. Ami, nu’udar soldadu, hala’o kna’ar,” dehan ofisiál reformadu ho tinan 84 ne’e.
Nia mos fo hanoin ba ema hotu katak Indonezia la koloniza Timor Leste. Maibe, ne’e ita nia maun alin Timor Lorosa’e sira nia vontade atu hamutuk.
Agum Gumelar mós hanoin hikas nia enkontru ho dirijente FRETILIN ida hosi setór osidentál iha baze FRETILIN nian ida.
Nia nota katak funu-na’in Indonézia sira sakrifika ona sira-nia an ba Timor Lorosa’e.
“Maski situasaun agora diferente, sim. Ami hanesan maun-alin, sira independente, ami nia viziñu, maun-alin ho ami. Maibé luta pasadu nian nunka bele haluha. Sira maka ami nia eroi. Entaun, ida-ne’e maka komemorasaun. Komemora ami nia hamutuk ho kombatente sira,” Agum hatete.
Hendropriyono konsidera halibur malu ne’e kona tanba ema barak maka bele halibur nafatin.
“Ita hotu kuda nafatin espíritu unidade no luta nian. Tanba, haree de’it ba Indonézia agora, manipula hela. No ita hakarak nafatin unidu, serbisu hamutuk hodi defende”, nia hatete.
Fontes: Kompas Indonézia
