banner liberdade
NOTÍSIA IMPORTANTE / HEADLINE NEWSSeguransa

Konspirasaun iha fronteira: refujiadu 1999 ho esforsu atu estraga relasaun di’ak entre RI-RDTL

373
×

Konspirasaun iha fronteira: refujiadu 1999 ho esforsu atu estraga relasaun di’ak entre RI-RDTL

Share this article

SEGURANSA, LIBERDADETL.comKonflitu fronteira sira la’ós de’it kona-ba liña imajináriu ida ne’ebé haketak nasaun rua, maibé mós kona-ba dignidade, soberania, no estabilidade relasaun bilaterál sira-nian.

Iha kazu resente kona-ba fronteira RAEOA–TTU, faktu sira ne’ebé fó sai liuhosi dokumentu ofisiál nian indika envolvimentu grupu refujiadu 1999 hosi Oe-Cusse ne’ebé to’o agora hela iha teritóriu Indonézia.

Sira hetan akuzasaun nu’udar provokadór prinsipál iha insidente violentu sira hasoru ofisiál governu Timor-Leste nian, ne’ebé hamosu pergunta ida ne’ebé sériu: iha duni esforsu sistemátiku atu sobu relasaun di’ak entre Timor-Leste no Indonézia?

Mídia LIBERDADETL fiar katak asuntu ne’e labele foti ho kmaan. Forsa seguransa Indonézia nia silénsiu iha terrenu haforsa ona suspeisaun públiku kona-ba neglijénsia ka mezmu posivel asaun deliberada.

Se la rezolve ho sériu, tipu konflitu fronteira ida-ne’e bele sai hanesan ahi-lakan ne’ebé maka’as ho potensiál atu nakfera iha kualkér tempu, hodi ameasa amizade entre nasaun rua ne’ebé maka harii ho sakrifísiu boot.

Media online LIBERDADETL asesu ona dokumentu ofisiál hosi forsa seguransa Timor-Leste nian ne’ebé detallu kona-ba insidente fronteira entre rezidente Inbate (Indonézia) ho ofisiál governu Timor-Leste iha Segunda-feira, 25 Agostu 2025, maizumenus tuku 11:45 a.m. oras lokál.

Tuir dokumentu ne’e, ofisiál governu Timor-Leste ho nia reprezentante sira destaka iha pontu 11 fronteira nasionál, ne’ebé koñesidu hanesan Monumentu Fronteira, hodi harii markadór fronteira ofisiál ba Estadu Timor-Leste.

Maibé, durante prosesu konstrusaun ne’e, abitante balun hosi Aldeia Inbate, TTU, Nusa Tenggara Timur (Indonézia) to’o iha fatin refere ho armadu ho machete no ferramenta ne’ebé kro’at, ho intensaun atu impede obra ne’e.

Rejistu investigativu sira indika katak asaun provokativu ne’e liu fali intimidasaun no aumenta ba atake fíziku sira. Autoridade Timor-Leste ida hetan sona ho sasan kro’at hosi ema Inbate sira, enkuantu sira seluk duni tuir ho intensaun atu estraga no duni sai sira. Relatóriu ofisiál hateten: 

“Karik reprezentante Timor-Leste ida la konsege halai, karik nia sei hetan oho hosi rezidente sira ne’ebé hirus.” (Dokumentu Forsa Seguransa RDTL, 25 Agostu 2025).

Konflitu ida-ne’e mosu tanba komprensaun sira ne’ebé la hanesan kona-ba fronteira nasionál. Tuir dokumentu ne’ebé iha, akontesimentu ne’e akontese iha pontu 11 (hanaran Border Monument), ne’ebé dezigna ona hanesan fronteira nasionál. Maibé, rezidente Inbate nian reklama katak área ne’e sei halo parte iha Indonézia, hodi refere ba pontu 36, ne’ebé loloos hanesan baliza provinsiál.

Iha dokumentu ne’ebé Mídia LIBERDADETL asesu, hateten esplísitu katak:

“Dezentendimentu ne’e mosu tanba governu Indonézia seidauk hala’o divulgasaun komprensivu ba komunidade fronteira kona-ba liña fronteira ofisiál entre nasaun rua ne’e.”

Pontu krítiku ida iha relatóriu destaka auzénsia hosi forsa seguransa Indonézia (TNI-POLRI) iha fatin akontesimentu. Maibé, tuir fonte seguransa Timor-Leste nian, TNI-POLRI hatene kona-ba tensaun sira iha terrenu.

“Auzénsia hosi forsa seguransa indonéziu sira hodi hatán ba akontesimentu ne’e bele interpreta hanesan neglijénsia, no bele mós konsidera hanesan deliberada, hodi estraga relasaun bilaterál entre nasaun rua ne’e”. (Dokumentu kona-ba Forsa Seguransa RDTL, 25 Agostu 2025).

Mídia LIBERDADETL fiar katak governu Indonézia presiza halo kedas investigasaun interna ba pesoál Forsa Armada Nasionál Indonézia (TNI) no Polísia Nasionál Indonézia (POLRI) iha fronteira entre nasaun rua ne’e, relasiona ho motivu akontesimentu.

Aspetu interesante seluk hosi dokumentu ne’e maka reklamasaun katak provokasaun iha terrenu la’ós halo tomak hosi sidadaun orijinál Indonézia, maibé hosi grupu refujiadu 1999 hosi Oecusse ne’ebé to’o agora hela iha área Imbate TTU.

“Indonézia rai-na’in sira ladún preokupa ho kestaun sira fronteira nian. Provokasaun sira dala barak liu mai hosi grupu refujiadu 1999 nian, ne’ebé istórikamente iha interese hodi estraga relasaun di’ak entre Timor-Leste ho Indonézia.”

Análize akadémika

Tuir Newman (2006) iha nia estudu kona-ba Fronteira no Polítika Fronteira, konflitu fronteira dalabarak mosu iha “diferensa iha komunidade lokál sira-nia persesaun kona-ba liña fronteira ne’ebé estabelese hosi lei internasionál.” Iha kazu RAEOA–TTU nian, diskripánsia entre pontu 11 (nu’udar fronteira ofisial hosi rai rua, RI-RDTL) no pontu 36 (fronteira provinsiál—durante okupasaun Indonézia tinan 24) hatudu lakuna ida entre lei internasionál (rezultadu sira hosi delimitasaun) no komprensaun públika. Ida-ne’e reforsa teze katak konflitu fronteira maka dudu liu hosi aspetu sosiolójiku duké aspetu legál.

Hosi perspetiva komunikasaun polítika internasionál (Deutsch, 1957), fallansu governu Indonézia nian atu dezamiña rezultadu determinasaun baliza ba komunidade sira iha fronteira bele kategoriza hanesan defisit komunikasaun estadu nian.

Falta komunikasaun ida-ne’e loke espasu ba grupu balu, inklui refujiadu 1999 nian, atu esplora rezidente sira-nia ignoránsia no insita provokasaun.

Buzan (1991) subliña katak seguransa la’ós de’it asuntu militár maibé envolve mós seguransa umanu. Iha kazu ida-ne’e, fallansu hosi forsa seguransa Indonézia (TNI–POLRI) atu prezente iha terrenu bele interpreta hanesan forma inseguransa ne’ebé esperiénsia hosi komunidade fronteira rua ne’e.

Auzénsia ofisiál sira TNI-POLRI nian aumenta potensiál ba konflitu horizontál ne’ebé bele hamosu vítima, la’ós de’it kestaun soberania nian.

Se interpreta iha domíniu relasaun internasionál, insidente ida-ne’e bele iha implikasaun ba tensaun bilaterál. Tuir Putnam nia teoria Jogu Nivel Rua (1988), governu Indonézia tenke kuidadu tanba asuntu lokál (doméstiku) bele fó impaktu ba negosiasaun internasionál ho Timor-Leste. Neglijénsia hosi ofisiál iha terenu bele haree hanesan postura polítika, maski iha realidade bele sai de’it falta koordenasaun.

Mídia LIBERDADETL, liuhosi dokumentu ne’ebé asesu iha segunda loraik (loron 25 fulan-Agostu 2025) tuku-4 lorokraik oras Timor-Leste, subliña katak akontesimentu ne’e nu’udar nota importante ba nasaun rua. Presiza iha komunikasaun ne’ebé klaru liu ba komunidade sira iha fronteira, halo investigasaun independente ida ba forsa seguransa (TNI-POLRI), no koordenasaun diplomátika ne’ebé besik liu entre Timor-Leste no Indonézia.

Hanesan hateten iha dokumentu ne’ebé ami asesu;

“Relasaun bilaterál sira só bele mantein bainhira autoridade sira hosi nasaun rua bele garantia seguransa, informasaun ne’ebé klaru, no protesaun ba komunidade sira iha fronteira.”

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

error: Content is protected !!