NOTÍSIA LITERÁRIA, (LIBERDADETL.com) — Prezidente Timor-Leste José Ramos-Horta dala ida tan kapta atensaun bainhira hato’o diskursu polítika iha Sekretariadu ASEAN iha Jakarta iha Sesta (1 Agostu 2025).
Iha atmosfera ne’ebé relaxadu maibé iha signifikadu, Ramos-Horta halo piada pontuál ida kona-ba prosesu naruk Timor-Leste nia adezaun ba ASEAN.
Ho umór, Horta kompara burokrasia ASEAN nian hanesan dalan ba lalehan. Ramos-Horta loke ninia diskursu ho komparasaun ne’ebé la normal. Nia dehan katak tama ASEAN tuir loloos sente susar liu duké dalan ba lalehan, liuliu ba ema Katóliku sira hanesan nia rasik.
“Dalaruma dalan ba ASEAN sente susar liu duké dalan ba lalehan. Ba ita Katóliku sira, se ita halo sala, ita bá de’it padre, konfesa ita-nia sala, no reza dala balun. Karik ita mate iha kalan ne’ebá, ita bele ba diretamente lalehan,” Horta hatete hodi hamosu hamnasa hosi audiénsia sira.
Hafoin nia hatutan tan katak burokrasia ASEAN nian sente kompleksu liu duké prosesu arrependimentu iha nia fiar.
- Husu deskulpa kedas
Maski komiku, Horta rekoñese katak ninia komentáriu sira bele sai sensivel. Nia husu deskulpa publikamente ba Sekretáriu-Jerál ASEAN nian, Kao Kim Hourn, ne’ebé mós marka prezensa.
Maibé, deskulpa ne’e hato’o ho lian komiku, hodi hametin impresaun katak nia komentáriu sira la’ós keixa síniku ida, maibé hanesan esperansa ida ba prosesu ne’ebé neineik tebes.
2. Timor Leste sei simu nudar membru ASEAN iha Outubru 2025
Hafoin nia piada, Ramos-Horta fila fali ho lian sériu. Nia haktuir katak Timor-Leste simu ona input oin-oin hosi nasaun sira ASEAN nian, partikularmente kona-ba importánsia atu hadi’a rekursu umanu no instituisaun governu nian.
Horta hein katak nia nasaun sei hetan aseitasaun ofisialmente nu’udar membru plenu ASEAN nian iha Simeira ASEAN nian iha Outubru 2025 iha Kuala Lumpur, Malázia.
“Ami apresia sujestaun sira hosi kolega membru sira ASEAN nian. Ami kontinua esforsu hodi kumpri roteiru adezaun nian tomak”, nia subliña.
3. Prosesu naruk desde 2011
Timor-Leste aplika ona atu adere ba ASEAN dezde 2011. Maibé, to’o ohin loron, nia estatutu nafatin nu’udar observadór.
Maski nune’e, Dili hahú ona partisipa iha enkontru importante oioin, inklui Simeira ASEAN nian iha Labuan Bajo iha Maiu 2023 no Enkontru Ministeriál ASEAN nian (AMM) iha Jakarta iha tinan hanesan.
Iha okaziaun barak, Timor-Leste subliña ona katak ninia adezaun iha ASEAN la’ós de’it simbóliku, maibé parte ida hosi integrasaun rejionál estratéjiku ba ninia dezenvolvimentu nasionál.
