LIVRU-KADI KAKUTAK, (LIBERDADETL.com) — Dalan ba prezidénsia la’ós sempre taka ho tapete mean. Ba líder mundiál balu, dalan ne’e maka’as, nakdoko, no marka ho malirin hosi sela prizaun nian. Sira maka lutadór ba liberdade, direitus umanus, no demokrasia—ne’ebé sira nia konviksaun maka’as tebes to’o prizaun mós labele sobu sira.
Represaun, tortura, no ezíliu maka parte ida hosi sira nia luta loroloron nian. Maibé, istória hatudu katak konfinamentu sira ne’ebé kloot iha sela prizaun nian sai hanesan krizi ne’ebé haforsa mentál. Balun pasa ona dékada barak iha kadeia molok sa’e hodi lidera sira nia nasaun.
Mai ita profunda iha istória sira hosi líder mundiál na’in 10 ho transformasaun ne’ebé estremu liu: hosi prizioneiru ba xefe Estadu.
#1 Sukarno: Proklamadór ne’ebé Familiar ho Prizaun no Eziliu
Imposivel atu ko’alia kona-ba líder ne’ebé dadur sein temi Proklamadór Indonézia nian, Sukarno. Ninia luta hasoru kolonializmu halo nia sai prizioneiru regulár iha prizaun.
Hafoin rebelliaun PKI 1926/1927, Sukarno nia figura sa’e liuhosi movimentu la kooperasaun ho Partidu Nasional Indonézia (PNI). Ninia ativizmu halo governu koloniál Olanda sai hirus. Ikusmai, iha loron 29 fulan-Dezembru tinan 1929, Sukarno hetan kaer no hatama ba Prizaun Banceuy iha Bandung.
Iha sela ne’ebé kloot no kloot ne’ebá maka moris pedidu lendáriu ida ne’ebé halo nakdoko kolonializmu nia fuan: Indonézia Akuza. Maski hetan kondenasaun ba tinan rua iha prizaun, nia espíritu nunka menus.
Liberta iha tinan 1931, Sukarno halibur fali nia rezisténsia. Olandés sira halo fali asaun. Iha fulan-Agostu 1933, nia hetan kaer fali no desterra ba Ende, Flores (1934-1938), hafoin transfere ba Bengkulu (1938-1942) tanba malária.
Maski sai prezidente, destiñu hanesan repete fali. Durante Agresaun Militár Olandeza Daruak iha fulan-Dezembru 1948, nia hetan kaer hamutuk ho líder seluk no desterra ba Brastagi, Parapat, no to’o Illa Bangka. Ironia maka, iha nia ukun nia rohan hafoin tinan 1965, Sukarno dala ida tan pasa nia loron iha prizaun domisiliária to’o nia mate iha loron 21 fulan-Juñu tinan 1970.
#2 Nelson Mandela: Tinan 27 iha prizaun ne’ebé hanaran “Férias Naruk”
Iha julgamentu ne’ebé koñesidu hanesan “Julgamentu Rivonia”, Mandela hato’o nia Diskursu ikóniku hosi Dock, iha ne’ebé nia deklara nia prontidaun atu mate ba ideál Áfrika-Súl nian ne’ebé livre no demokrátiku. Tan neʼe, nia hetan kastigu ba prizaun perpétua.
Durante tinan 27, nia moris iha prizaun brutál, ne’ebé barak liu maka pasa iha Robben Island. Nia lakon nia inan no oan-mane boot lahó hetan lisensa atu tuir sira nia funeral.
Maibé, dadur la halo nia sai fraku. Hafoin nia libertasaun iha tinan 1990, Mandela halo piada kona-ba nia sentensa.
“Ha’u ba férias naruk ida durante tinan 27,” nia hatete.
#3 Fidel Castro: Revolusionáriu ne’ebé hakerek nia defeza husi kadeia laran
Do’ok iha Karibe, Fidel Castro lidera rezisténsia hasoru ditadór kubanu Fulgencio Batista. Iha loron 26 fulan-Jullu tinan 1953, Castro ho nia seguidor atus resin lansa atake brani ida hasoru kuartél militár Moncada nian. Atake ne’e falla ho laran-susar.
Castro hetan kaer no hetan julgamentu. Iha tribunál maka nia hato’o nia defeza ne’ebé maka’as, “La Historia Me Absolverá” (Istória sei Absolve Ha’u). Maski nune’e, nia hetan nafatin kondenasaun ba tinan 15 iha prizaun. Iha nia sela, nia han obra hosi Karl Marx, Lenin, no Shakespeare, ne’ebé maka forma nia hanoin. Felizmente, nia hetan amnistia iha tinan 1955 no hetan liberdade, fila fali hodi organiza revolusaun ida ne’ebé susesu iha tinan 1959.
Fidel Castro dikeluarkan dari penjara untuk menjalani persidangan. Dalam persidangan, dia menyampaikan pledoi yang terkenal: La Historia Me Absolverá
#4 José “Pepe” Mujica: gerileiru ne’ebé sai hosi prizaun no sai Prezidente ki’ak liu
Eis-Prezidente Uruguai José “Pepe” Mujica koñesidu hanesan “prezidente ki’ak liu iha mundu”. Maibé iha nia esteriór ne’ebé haraik-an, nia maka eis-gerileiru eskerda ida hosi grupu Tupamaros, ne’ebé koñesidu ba sira nia esplorasaun hanesan Robin Hood: na’ok banku hodi fahe ba ema ki’ak sira.
Iha asaltu polísia nian iha tinan 1970, Mujica hetan tiru dala neen. Nia moris maibé ema kaer no hatama nia ba komarka. Iha senáriu ida ne’ebé hanesan filme ida, nia konsege halai hodi ke’e túnel ida. Nia hetan kaptura fali, halai fali, no ikusmai hetan kaer ba dala tolu.
Dala ida-ne’e, nia sentensa maka’as liu: tinan 13 iha prizaun, tinan rua ne’ebé nia pasa iha prizaun solitária iha posu nia okos. “Ha’u nia belun sira maka rata no samea sira,” nia hanoin hikas. Nia hetan liberdade iha tinan 1985 no hala’o kareira polítika, ikusmai sai prezidente Uruguai nian iha tinan 2009.
#5 Lula da Silva: Husi kadeia, ativista laboral sai prezidenti Brazil
Brazíl halo istória iha tinan 2002. Ba dala uluk, eis-traballadór fábrika ida ne’ebé husik ona eskola primária, Lula da Silva, sai prezidente.
Moris iha família ki’ak, Lula sai boot hodi sai figura sentrál iha movimentu traballadór brazileiru. Iha dékada 1970 nia rohan, iha rejime militár, nia lidera série ida hosi greve massa. Ninia asaun konsidera hanesan subversivu.
Iha fulan-Abril 1980, Lula hetan kaer no dadur tanba lidera greve ilegál ida. Nia momentu ne’ebé maka todan liu maka bainhira nia inan mate. Nia hetan lisensa atu tuir funeral, maibé ho algema no ho guarda polísia ne’ebé maka’as. Hafoin nia libertasaun, nia ko-funda Partidu Traballadór sira-nian (PT), ne’ebé dudu nia ba podér.
Dua Presiden Brazil: Dilma Roussef (kiri) dan Lula da Silva (kanan). Keduanya dari partai yang sama, Partai Buruh, dan dan sama-sama pernah dibui karena aktivitas politiknya yang menentang kediktatoran militer.
#6 Ho Chi Minh: Tiu Ho no Poezia husi Prizaun
Hanesan Sukarno, Ho Chi Minh maka arkitetu ba independénsia Vietname nian hosi kolonializmu fransés. Ninia luta lori nia ba nasaun oioin, inklui Xina, iha ne’ebé nia organiza movimentu sira.
Iha tinan 1931, nia hetan kaer hosi polísia britániku iha Hong Kong. Obrigadu ba nia advogadu nia advokasia, nia halai sees hosi deportasaun no hetan liberdade iha tinan 1933. Maibé, iha tinan 1942, bainhira fila ba Xina, nia hetan kaer hosi soldadu Kuomintang tanba akuzasaun espionajen nian. Nia hetan dadur iha kondisaun ne’ebé aat tebes, ho nia ain ne’ebé kesi ho bola besi.
Iha prizaun maka tiu Ho fó sai nia sentimentu liuhosi poezia. Kolesaun ida hosi nia poema ikusmai publika ho títulu “Diáriu Prizaun nian.” Nia hetan liberdade tinan ida liutiha no fila fali hodi lidera Viet Minh hodi proklama independénsia Vietname nian iha loron 2 fulan-Setembru tinan 1945.
#7 Hugo Chávez: golpe estadu ne’ebé falla ne’ebé remata iha prizaun
Iha loron 4 fulan-Fevereiru tinan 1992, koronél ezérsitu venezuelanu ida ho naran Hugo Chávez lidera soldadu rihun ba rihun iha tentativa golpe militár ida hasoru governu ida ne’ebé konsidera hanesan koruptu no neoliberál.
Golpe ne’e falla. Chávez realiza katak nia movimentu izoladu hosi povu. “Hanesan ikan ida ne’ebé sai hosi bee,” nia hatete. Iha televizaun nasionál, nia rende ho fraze ne’ebé agora sai lejenda: “Ha’u rende, ba agora.”
Nia ho nia seguidor atus ba atus tama iha komarka militár. Maibé, nia estatutu nu’udar dadur aumenta de’it nia popularidade ho populasaun ne’ebé baruk. Nia hetan liberdade iha tinan 1994 no manán eleisaun demokrátiku sira iha tinan 1998.
#8 Dilma Rousseff: Gerileiru Marxista hetan tortura antes sai prezidente feto dahuluk Brazil nian
Prezidente feto úniku iha istória brazileiru, Dilma Rousseff, iha pasadu ida ne’ebé susar nu’udar gerilla marxista. Bainhira Brazil hetan golpe militár, Dilma joven ida tama iha organizasaun klandestina ida ne’ebé luta hasoru ditadura.
Nia tama iha grupu gerilla urbanu hanesan Colina no VAR Palmares. Iha tinan 1970, nia hetan kaptura. Durante loron 22, nia aguenta tortura brutál iha kuartél-jerál intelijénsia nian: tara ulun tun, baku, no sona beibeik.
Hafoin tinan tolu iha prizaun, Dilma hetan libertasaun iha tinan 1972. Hafoin ne’e nia muda, gradua iha ekonomia, no tama iha Partidu Traballadór (PT) ho Lula da Silva, ne’ebé ikusmai sei lori nia ba prezidénsia.
#9 Evo Morales: Bibi-atan llama nian hetan dadur tanba guarda ai-funan koka nian
Husi bibi-atan llama ki’ak ida, Evo Morales sa’e hodi sai prezidente indíjena dahuluk Bolívia nian. Istória ne’e kona-ba rezisténsia hasoru funu hasoru droga ne’ebé patrosina hosi EUA, ne’ebé buka atu halakon ai-horis koka.
Ba povu Bolívia, koka maka patrimóniu tradisionál no fonte subsisténsia nian, la’ós de’it matéria-prima ba kokaína. Evo mosu nu’udar líder ida hosi sindikatu agrikultór koka nian, organiza barreira, greve hamlaha, no manifestasaun.
Ninia ativizmu halo nia sai alvu. Iha tinan 1989, nia hetan kaer no hetan tortura hosi patrulla anti-koka to’o pontu besik mate, hafoin soe, presume mate. Nia moris. Nia hetan kaer no dadur dala barak tan, maibé kada kaer aumenta de’it nia influénsia. Iha tinan 2005, nia manán eleisaun ho rai-halai.
#10 Daniel Ortega: Husi na’ok-teen banku nian ba líder revolusaun Nikaragua nian
Durante tinan 40 liu, Nikarágua hetan ukun hosi dinastia Somoza ne’ebé maka’as. Joven ida naran Daniel Ortega tama iha Frente Libertasaun Nasionál Sandinista (FSLN) hodi luta hasoru ida-ne’e.
Iha tinan 15, nia esperiénsia prizaun. Maibé esperiénsia ne’e lori nia ba luta ida ne’ebé radikál ba beibeik. Iha tinan 1967, nia hetan kaer bainhira partisipa iha na’ok ida iha Banku Amérika nian hodi finansia luta. Nia hetan tortura maka’as no dadur durante tinan hitu. Iha ne’ebá maka nia hakerek poezia barak ne’ebé ikusmai sei kativa Rosario Murillo, ne’ebé vizita nia beibeik no ikusmai sai nia feen.
Hafoin nia libertasaun iha troka prizioneiru, Ortega ba Kuba hodi hala’o formasaun militár, hafoin fila fali hodi lidera FSLN to’o hamonu ho susesu rejime Somoza iha “Revolusaun Sandinista” iha tinan 1979.
Sira nia istória hanesan kapítulu nakukun ida iha pasadu. Ida-ne’e maka prova katak fiar ne’ebé maka iha abut klean labele hamate hosi didin prizaun nian. Ba sira, prizaun la’ós luta nia rohan, maibé etapa krusiál ida hodi harii líder ne’ebé forte liu no hetan teste liu.
